عمومی، آزاد یا متن باز؟ سه هدف با یک مسیر
زمان مطالعه: 6 دقیقه
داده های عمومی، آزاد و متن باز هر سه به یک مفهوم اشاره دارند. داده ای که مالکیت آن برای عموم جامعه باشد (داده عمومی باشد) داده آزاد نیز هست، یعنی هر کسی می تواند از آن آزادانه استفاده کند، چون مالک آن است. و بالعکس هر داده ای که آزادانه بتوان آن را تغییر داد و منتشر نمود، یک داده عمومی نیز هست، چون هر کسی می تواند نسخه خودش از آن داده را بسازد و مالک آن شود. تعاریف داده متن باز نیز مشابه است و می توان گفت که این سه کلمه به یک چیز اشاره می کنند.
آزادی نرم افزار
جنبش نرم افزار آزاد در سال ۱۹۸۵ توسط ریچارد استالمن راه اندازی شد تا نرم افزار آزاد را تولید و ترویج کند. نرم افزار آزاد نرم افزاری است که آزادی استفاده،آزادی مطالعه و بررسی عملکرد، آزادی اشتراک گذاری و آزادی بهبود دهی را داشته باشد. این بنیاد شما را دعوت به استفاده از نرم افزار آزاد می کند زیرا با نرم افزار آزاد می توانید کنترل محاسبات خود را در دست بگیرید.
طبق تعریف نرم افزار آزاد، هر نرم افزار آزادی که یک کپی از آن روی اینترنت قرار بگیرد (که هر کاربری مجاز به قرار دادن آن کپی روی اینترنت است) یک داده عمومی نیز هست و از طرف دیگر هر نرم افزار عمومی نیز یک نرم افزار آزاد است. اما دو نکته مهم در مقایسه آزادی با عمومی بودن قابل توجه است.
آزادی به تمام عرصه های داده قابل تعمیم نیست
طی سؤالی در سال ۲۰۱۲ از ریچارد استالمن درباره امکان تعمیم این اصول از نرم افزار به دانش (یا به طور کلی داده ها) پرسیده شد که سؤال و جواب این بود:
گروهی از افراد اعتقاد دارند که جنبش نرم‌افزار آزاد و فلسفه آن به کامپیوتر محدود نمی‌شود و می‌توان آن را به سایر شاخه‌های دانش تعمیم داد. آیا شما با آن‌ها موافقید؟ آیا به نظر شما می‌توان به دنبال چیزی به نام «دانش آزاد» بود؟ به نظر شما چگونه می‌توان جنبش‌های مشابهی در سایر رشته‌ها ایجاد کرد؟
استالمن: جنبش نرم‌افزار آزاد در مورد نرم‌افزار است. نرم‌افزار چیست؟ هر برنامه اثری تألیفی است که به کامپیوتر می‌گوید چگونه یک کار خاص را انجام دهد. به دیگر سخن، اثری است که برای انجام کارهای عملی به کار می‌رود. کاربران لایق این هستند که بر کارهایی که انجام می‌دهند کنترل داشته باشند، بنابراین نیاز دارند که بر روی اثر (نرم‌افزار) کنترل داشته باشند. این امر مستلزم همان ۴ آزادی اساسی است (که پیشتر به آن‌ها اشاره شد). همین استدلال دربارهٔ آثار دیگری که برای انجام کارهای عملی طراحی شده‌اند صادق است. برای نمونه، دستورهای آشپزی، کتاب‌های درسی برای یادگیری یا مطالعه، و کتاب‌های مرجع. همه این‌ها باید آزاد باشند. «دانش» یک مقوله کاملاً متفاوت با نرم‌افزار است. آثار می‌توانند با دانش مرتبط باشند. مثلاً یک برنامه می‌تواند نمایانگر یک دانش خاص باشد، یا یک کتاب درسی می‌تواند دانش خاصی را آموزش دهد، اما دانش مانند برنامه یا کتاب «اثر» نیست؛ بنابراین، من فکر نمی‌کنم بتوانیم در این معنای خاص از آزادی از «دانش آزاد» سخن بگوییم. دانش مسائل اخلاقی گوناگونی به همراه خود دارد. دانش تجربی هم همین‌طور است.
البته مفاهیم در طول زمان تغییر می کنند و برداشت های متفاوتی از آن ها به وجود می آید. بیشتر بخوانید
رفتار متفاوت حامی آزادی نرم افزار با حامی داده های عمومی
در نظر داشتن این اهداف ممکن است به رفتار های متفاوتی منجر شود. برای مثال کسی که به نرم افزار آزاد اهمیت می دهد از داده های انحصاری استفاده نمی کند چون آزادی اش را از دست می دهد، بنابراین برایش جایگزین کردن نرم افزاری که آزادی اش را نقض نمی کند (مثلا روی دستگاه خودش برنامه را اجرا نمی کند، مانند موتور های جستجو) یا جایگزین کردن دیگر صورت های داده برایش اهمیت ندارد.
اما کسی که نرم افزار عمومی را در نظر دارد از داده های انحصاری استفاده نمی کند چون این کار به انحصار کننده سود می رساند و او را به انحصار تشویق می کند. در نتیجه داده های انحصاری که بیشتر به انحصار کننده سود می رساند را زودتر جایگزین می کند.
هر نرم افزار آزادی داده عمومی نیست
شرط قرار گرفتن یک کپی روی اینترنت که در بالا به آن اشاره شد بعضا برآورده نمی شود. برای مثال سیستم عامل ردهت یک سیستم عامل آزاد با تعاریف نرم افزار آزاد است ولی به سختی می توان آن را یک داده عمومی حساب کرد. برای استفاده از سیستم عامل ردهت شما باید سالانه حداقل ۳۰۰ دلار به کمپانی ردهت پرداخت کنید. اگر چه بعد از آن تمام داده ها در اختیار شما قرار می گیرد و شما آزادید که هر کاری با آن انجام دهید اما برای دریافت بروزرسانی ها و وصله های امنیتی جدید باید پرداخت را ادامه دهید. اگر چه مالک سیستم عامل در اینجا ردهت است و نه عموم جامعه، اما به دلیل نزدیکی بسیار نرم افزار آزاد با داده های عمومی سیستم عامل CentOS به وجود آمده است که دقیقا نسخه معادل ردهت است با این تفاوت که توسط جامعه نگهداری می شود و رایگان و عمومی است.
تغییر مفاهیم در گذر زمان
زبان طبیعی پویاست و مفاهیم نیز در طول زمان تکامل پیدا کرده و بعضا با هم ترکیب می شوند یا به جای هم مورد استفاده قرار می گیرند یا مشتقاتی ایجاد کنند که خود دارای مفهوم مستقل شوند. مثلا:
- FOSS: نرم افزار آزاد و متن باز
- دانش آزاد
- FOSSi: سیلیکون آزاد و متن باز
که تعاریف اولیه مثل تعریف آزادی اصلا روی سیلیکون یا دانش تعریف نمی شود یا فوس به عنوان یک عبارت مستقل به کار می رود. بنابراین جای تعجب نیست که ببینیم یک هوادار آزادی نرم افزار محصول خود را تحت عنوان نرم افزار آزاد یا عمومی منتشر کند یا برعکس. و به جز مواردی که از این اصطلاحات برای کلاهبرداری و فریب کاری استفاده می شود، نیازی به حساسیت بر روی الفاظ نیست و می توان هر چیز عمومی، آزاد و متن باز را یک چیز در نظر گرفت.
جمع بندی
این ایده ها با وجود تفاوت های جزیی شان، ایده های مجزایی نیستند. یک نفر می تواند (و بسیار متداول است که) هم آزادی داده برایش مهم باشد و هم مبارزه با انحصارگران و هم توسعه و پیشرفت. در حقیقت همه این ها از یک مسیر به دست می آیند و برای مثال کسی که از نرم افزار های عمومی استفاده می کند از آزادی اش نیز حفاظت می شود و کنترل سیستم اش به دست خودش می افتد.
پس با وجود تفاوت های اندکی که میان داده های عمومی، آزاد و متن باز وجود دارد هر سه در یک تیم هستند و دشمن هر سه آن ها داده های انحصاری است و اختلاف ها و تفاوت ها به قدری کوچک است که حتی ارزش مطرح کردن ندارد.