سرمایه داری نظارتی

زمان مطالعه: 11 دقیقه

سرمایه داری نظارتی (Surveillance Capitalism) فاز جدیدی از سرمایه داری است که عصر فعلی در آغاز پیدایش آن قرار دارد. در سرمایه داری نظارتی اطلاعات خصوصی انسان ها به عنوان کلیدی ترین کالا و رکن قدرت تبدیل می شود که بقیه شئون سرمایه داری را تحت تاثیر خود قرار می دهد.

تعاریف گوناگونی برای سرمایه داری نظارتی ارائه شده است، اما در همه آن ها داده های خصوصی مردم به عنوان سرمایه شرکت های بزرگ در نظر گرفته می شود و انسان ها مثل معدنی از داده های خصوصی با ارزش، توسط شرکت های بزرگ استخراج می شوند. جمع آوری داده به خودی خود فواید بسیاری دارد اما هنگامی که با انگیزه های سود و طمع محور سرمایه داری ترکیب شود، می تواند به تهدیدی برای خودمختاری و کیفیت زندگی انسان ها تبدیل شود.

سرمایه داری نظارتی در شکل نهایی خود، تبدیل به یک سیستم اقتصادی کامل می شود که در آن همه چیز حول جمع آوری داده معنی می دهد. در این سیستم، نیاز های انسان ها به صورت رایگان توسط شرکت هایی که روی آن ها نظارت و کنترل می کنند تامین می شوند اما انسان ها نمی توانند مستقل از سیستم عملی انجام دهند. در یک تشبیه نسبتا دقیق، در آن سیستم انسان ها موقعیت گوسفندان در سیستم فعلی را پیدا می کنند و موقعیت انسان ها به عنوان تصمیم گیر به شرکت های بزرگ و قدرتمند می رسد.

سرمایه داری نظارتی در هر سطحی به انسان ها آسیب می زند و در سطح نهایی خود، یک پادآرمان‌‌شهر است که مشابه آن در فیلم های علمی تخیلی پیدا می شود. داده عمومی ابزاری است که قدرت را توزیع می کند و می تواند جلوی پدید آمدن سرمایه داری نظارتی را بگیرد. از این جهت است که ما علاقه مند به بررسی این مساله هستیم. در این نوشته به بررسی خود سرمایه داری نظارتی و وضعیت فعلی و آینده آن می پردازیم. برای ارتباط بین داده های عمومی و سرمایه داری نظارتی این صفحه را ببینید.

الگوی کلی سرمایه داری نظارتی

در سرمایه داری نظارتی، یک شرکت وجود دارد که یک خدمت به شما ارائه می دهد اما برخلاف سرمایه داری عادی، هدف شرکت معامله آن خدمت با پول نیست، بلکه هدفش به دست آوردن کنترل روی مصرف کنندگان آن است. شرکت به طور معمول با نظارت و جمع آوری داده ها، رفتار مردم را تحلیل و پیشبینی می کند و به این وسیله اهداف صاحبان، سهام داران و یا مشتریان (مردم مشتری نیستند بلکه محصول هستند. مشتریان دولت ها یا شرکت های بزرگی هستند (معمولا خودشان نیز در سرمایه داری نظارتی فعال هستند) که می خواهند حق کنترل مردم را از این شرکت ها بخرند. را بیشینه می کنند. چون هدف این شرکت ها پول نیست آن ها خدمات خود را به رایگان و یا با تخفیف زیادی که از محل سود به دست آمده از داده های مردم تامین می شوند ارائه می کنند که باعث می شود مدل های درآمدی سنتی نتوانند با آن ها رقابت کنند و به صورت طبیعی، سرمایه داری نظارتی جایگزین سرمایه داری سنتی شود.

پس نظارت و جمع آوری داده، رایگان بودن، وجود مشتری سوم (و در نتیجه محصول بودن کاربران به ظاهر مشتری) و وجود اهرم هایی برای تصمیم گیری و تعیین رفتار کاربران در یک محصول یا خدمت، نشانه هایی از سرمایه داری نظارتی هستند. (البته لزومی ندارد که یک خدمت در سرمایه داری نظارتی همه این نشانه ها را داشته باشد، بلکه حتی می تواند نظارت و جمع آوری داده را نداشته باشد و باز هم در ذیل سرمایه داری نظارتی محسوب شود)

سرمایه داری نظارتی در امروز

از گوگل می توان به عنوان مخترع سرمایه داری نظارتی نام برد که تا حد گسترده ای سرمایه داری نظارتی را از یک ایده تئوری به یک واقعیت روی زمین تبدیل کرده است. به طور عجیبی خدمات گوگل رایگان است اما اگر دقت کنیم می بینیم که قدرت در انحصار گوگل است. گوگل از بدو تولد از اطلاعات جستجوی شما استفاده می کرد تا به شما تبلیغات شخصی سازی شده نمایش دهد. سپس از ایمیل هایتان برای شناخت بیشتر شما استفاده کرد. سپس با استفاده از سرویس آنالیز، میزبانی و بعد ها مرورگر وب شما را در سطح اینترنت ردیابی کرد. بعد با سیستم عاملش، ارتباطات تلفنی و موقعیت شما را به دست آورد و در نهایت به وضعیتی رسیدیم که امروزه می توان گفت گوگل شما را بهتر از خودتان می شناسد و اگر برای یک کار خاص مشکلی داشته باشد، مشکل از فناوری های پردازش داده و هوش مصنوعی است و در بحث جمع آوری داده گوگل با اجازه شخص شما به انواع داده های شما دسترسی دارد (که البته گوگل هیچ وقت از جمع آوری داده سیر نمی شود و همواره به گسترش آن ادامه خواهد داد)

با این حال گوگل تنها نیست. همه شبکه های اجتماعی انحصاری و همه پیام رسان های مطرح به وسیله جمع آوری اطلاعات خدمات رایگان ارائه می دهند. اطلاعاتی که یا از آن استفاده می کنند و یا به شرکت های بزرگتر می فروشند. GMAFIA اصطلاحی است که به شرکت های ناقض حریم خصوصی در حوزه فناوری اطلاعات اشاره دارد (گوگل، مایکروسافت، آمازون، فیسبوک، آی بی ام و اپل)

سرمایه داری نظارتی فقط جمع آوری اطلاعات نیست، بلکه باید از این اطلاعات بهره برداری شود. امروزه تبلیغات، تایم لاین های شبکه اجتماعی و نتایج جستجو شخصی سازی شده فکر شما را می سازند و شما را به استفاده از خود معتاد می کنند و به این وسیله قدرت و ثروت خود را به طور نمایی زیاد می کنند.

حتی یک کسب و کار کلاسیک مثل مک دونالد به سمت جمع آوری داده های کاربران رفته است. زمانی که فناوری پیشرفت کند و ارزش داده های کاربران از هزینه تمام شده تولید همبرگر بیشتر شود، ما همبرگر مجانی خواهیم دید و می توان گفت که به سطوح نهایی سرمایه داری نظارتی رسیدیم و صرفا با رفتن زیر نظارت، می توانیم همبرگر بخوریم. اگر چه امروز همبرگر مجانی نیست، اما بسیاری از خدمات مثل شبکه اجتماعی، میزبانی وب و حتی اینترنت با اهداف جمع آوری داده و نظارت رایگان شده اند. ترموستات هوشمند گوگل به صورت رایگان در اختیار شما قرار می گیرد به شرطی که اجازه کنترل آن از بیرون را بدهید. گزارش شده است که در هنگام کمبود برق، ابتدا کولر هایی که به این ترموستات های رایگان وصل بوده اند قطع شدند. هدست های واقعیت مجازی اکولوس که قیمت پایینی دارند (نسبت به رقبا نه نسبت به قیمت تمام شده) شما را مجبور به ورود به حساب فیسبوک و جمع آوری اطلاعات و دیدن تبلیغات شخصی سازی شده می کنند که این سلطه فیسبوک روی این هدست ها به علت طبیعت فناوری های واقعیت مجازی، به سلطه مستقیم روی مغز کاربران تعبیر شده است. محصول رینگ آمازون هم با این که مجانی نیست اما مدل درآمدزایی آن بیشتر مشابه یک سرویس است تا یک کالا. رینگ بزرگترین شبکه دوربین های نظارتی سراسر جهان را دارد (حتی بیشتر از دوربین های چین و انگلیس که مورد نگرانی واقع شدند) که با پلیس امریکا و بیش از دو هزار شرکت امریکایی همکاری می کند.

همه این مطالب نشان می دهد که سرمایه داری نظارتی چقدر در زندگی روزمره ما نفوذ کرده است و از آن چه که فکر می کنیم به ما نزدیک تر است.

ویژگی های سرمایه داری نظارتی در حالت نهایی

در حالت نهایی سرمایه داری نظارتی، جهانی خواهیم داشت که در آن:

  • همه قابل پیشبینی هستند: همان طور که از اسم مشخص است، نظارت رکن اصلی سرمایه داری نظارتی است. به وسیله داده های گردآوری شده از انسان ها به علاوه پیشرفت های فناوری در زمینه کاوش داده های بزرگ و هوش مصنوعی، قدرت های بزرگ قابلیت پیش بینی اجتماعی بی سابقه ای خواهند داشت و به کمک آن می توانند قبل از وقوع هر اتفاق ناخوشایند، از آن پیشگیری کنند.
  • همه راضی هستند: همه افراد ناراضی (یا آن هایی که پیشبینی می شود ناراضی خواهند شد) معلوم هستند و چیزی که از آن ناراضی هستند هم معلوم است و هوش مصنوعی می تواند به صورت شخصی سازی شده برای هر کس تصمیم بگیرد که چگونه می توان با کمترین هزینه حواس فرد را پرت کرد یا مشکلش را حل کرد تا او راضی شود.
    البته این به شرطی است که راضی بودن فرد به نفع صاحبان قدرت باشد. ممکن است در شرایطی صاحبان قدرت عمدا یک فرد را ناراضی کنند تا برای تغییر وضعیت خود تلاش کند یا خودکشی کند یا ... و در این صورت او چاره دیگری نخواهد داشت.
  • انگیزه کار متفاوت خواهد بود: در سرمایه داری فعلی، سرمایه از افراد گرفته می شود و آن ها محبور می شوند تا برای به دست آوردن آن نیروی کار خود را معامله کنند. اما در سرمایه داری نظارتی افراد هویت مستقل ندارند و انگیزه کار کردن با همان ابزار های نظارتی تولید می شود. البته با خودکار سازی نیاز شدید مثل امروز به نیروی کار وجود نخواهد داشت و صاحبان قدرت مجبور نمی شوند تا قسمت بزرگی از ظرفیت شستشوی مغزی خود را صرف این قضیه کنند.
    این حالت شبیه کنترل یک گله گوسفند است. گوسفند شیر و گوشت خود را با چوپان معامله نمی کند بلکه توسط چوپان کنترل می شود. این موضوع نشان می دهد که سرمایه داری نظارتی با استقلال و اختیار انسان در تناقض است.

سرمایه داری نظارتی در آینده نزدیک

با این که سرمایه داری نظارتی نقش پررنگی در زندگی ما دارد اما هنوز به حالت های نهایی آن نرسیدیم و هم چنان سرمایه داری سنتی وضعیت غالب است. اما چقدر با افق سرمایه داری نظارتی فاصله داریم؟ بعضی از سناریو ها ظهور شکل کامل آن را در آینده نزدیک پیش بینی می کنند.

شهر هوشمند یکی از ایده های پیاده سازی سرمایه داری نظارتی است. در شهر هوشمند، منابع در اختیار همه اعضای این سیستم که شهروند نامیده می شوند به صورت رایگان قرار دارد اما هوش مصنوعی با جمع آوری داده، الگوی های مصرف غیر منصفانه را تشخیص می دهد و آن را در سوابق شهروند ذخیره می کند. سرمایه داران صاحب شهر هدف گذاری ها را تعیین می کنند و هوش مصنوعی با انبوه داده هایی که در اختیار دارد، شهر را کنترل می کند تا فاکتور های هدف گذاری شده بیشینه شوند.

مقایسه با اقتصاد پساکمیابی

سرمایه داری نظارتی و اقتصاد پساکمیابی، دو چشم انداز آینده هستند. در هر دوی این چشم انداز ها نیاز های اساسی به صورت رایگان در اختیار همه قرار دارند (به علت پیشرفت ها در فناوری و خودکار سازی) اما توزیع قدرت به صورت گسترده متفاوت است. در اقتصاد پساکمیابی داده ها به صورت عمومی در دسترس هستند و همه مالک همه فناوری ها هستند در نتیجه می توانند به صورت مستقل و با تولید غیر متمرکز نیاز های خود را بر طرف کنند. اما در سرمایه داری نظارتی قدرت واقعی در اختیار افراد معدودی قرار دارد و آن ها صرفا آن را در اختیار انسان های تحت کنترل خود قرار می دهند. که یعنی اگر تحت کنترل یکی از این افراد معدود نباشید از فناوری نیز خبری نیست.

چون سرمایه داری نظارتی می تواند از داده های کاربران درآمد زایی کند،به اندازه پساکمیابی نیاز ندارد تا هزینه تمام شده محصولات کاهش یابد و می تواند قبل از این که یک کالا فراوان (متضاد کمیاب) شود آن را به قیمت رایگان عرضه کند و هزینه تمام شده آن را از محل داده ها تامین کند. به همین دلیل قبل از این که به پساکمیابی برسیم، اجبارا باید یک دوره سرمایه داری نظارتی را در بعضی از حوزه ها تحمل کنیم (مثل چیزی که الان در حال تجربه هستیم) و در آن دوره، صاحبان قدرت می توانند جلوی رسیدن به پساکمیابی را بگیرند که این مساله یک خطر جدی است.

تبلیغات و سرمایه داری نظارتی

جمع آوری داده تنها چیزی نیست که با آن خدمات رایگان به شما داده می شود. مثلا قبل از به وجود آمدن گوگل نیز سایت های رایگانی وجود داشتند که با تبلیغات درآمدزایی می کردند اما گردآوری داده نداشتند و سرمایه داری نظارتی در آن زمان وجود نداشت.

اما امروزه تبلیغات یکی از حوزه های اصلی سرمایه داری نظارتی است. سایت ها برای تبلیغات از آژانس های بزرگ تبلیغاتی مثل Google Ads استفاده می کنند که آن ها ابتدا اطلاعات مربوط به آن سایت (مثلا شما به کدام قسمت های سایت بیشتر نگاه می کنید) را از شما جمع آوری می کنند و بعد به وسیله اطلاعاتی که از سراسر وب و دیگر سرویس ها از شما جمع آوری شده است، تبلیغاتی به شما ارائه می کنند که نمی توانید جلوی خودتان را بگیرید و روی آن ها کلیک نکنید، و به این وسیله آن ها ثروتمند می شوند.

با این حال اگر هدف سرمایه داری نظارتی را کنترل انسان ها در نظر بگیریم، نظارت و جمع آوری داده صرفا روش قدرتمند و موثر این کار هستند اما تنها روش این کار نیستند. مثلا رسانه های جمعی مثل تلوزیون نیز تا حدی می توانند با برنامه ها و تبلیغاتشان شما را کنترل کنند. با این حال چون جمع آوری داده خطرناک ترین اهرم این گروه است می توان نام سرمایه داری نظارتی را به همه شکل های محصولات رایگانی که شما در آن محصول هستید اطلاق کرد حتی اگر هیچ ارتباطی به نظارت وجود نداشته باشد.

این مقاله را ویرایش و بهبود دهید.